Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa - Mikrobiologia stosowana (S1)
Sylabus przedmiotu Mikrobiologia żywności:
Informacje podstawowe
| Kierunek studiów | Mikrobiologia stosowana | ||
|---|---|---|---|
| Forma studiów | studia stacjonarne | Poziom | pierwszego stopnia |
| Tytuł zawodowy absolwenta | licencjat | ||
| Obszary studiów | nauk przyrodniczych | ||
| Profil | ogólnoakademicki | ||
| Moduł | — | ||
| Przedmiot | Mikrobiologia żywności | ||
| Specjalność | przedmiot wspólny | ||
| Jednostka prowadząca | Katedra Mikrobiologii Stosowanej i Fizjologii Żywienia Człowieka | ||
| Nauczyciel odpowiedzialny | Elżbieta Daczkowska-Kozon <Elzbieta.Daczkowska-Kozon@zut.edu.pl> | ||
| Inni nauczyciele | Anna Koronkiewicz <Anna.Koronkiewicz@zut.edu.pl>, Wojciech Sawicki <Wojciech.Sawicki@zut.edu.pl>, Barbara Szymczak <Barbara.Szymczak@zut.edu.pl> | ||
| ECTS (planowane) | 4,0 | ECTS (formy) | 4,0 |
| Forma zaliczenia | egzamin | Język | polski |
| Blok obieralny | — | Grupa obieralna | — |
Formy dydaktyczne
Wymagania wstępne
| KOD | Wymaganie wstępne |
|---|---|
| W-1 | Podstawy technologii żywności |
| W-2 | Podstawy biochemii |
Cele przedmiotu
| KOD | Cel modułu/przedmiotu |
|---|---|
| C-1 | Uswiadomienie studentom specyfiki i mozliwej roli mikroorganizmów w środowisku żywności, związku między obecnością i rodzajem mikroorganizmu a jakością, trwałością i bezpieczeństwem zdrowotnym żywnosci. |
Treści programowe z podziałem na formy zajęć
| KOD | Treść programowa | Godziny |
|---|---|---|
| laboratoria | ||
| T-L-1 | Żywnośc róznego pochodzenia jako środowisko bytowania mikroorganizmów - Bakterie, drożdze, plesnie - morfologia, fizjologia | 4 |
| T-L-2 | Źródła zanieczyszczeń mikrobiologicznych żywności - mozliwy skład jakościowy i ilościowy mikroflory | 4 |
| T-L-3 | Mikroorganizmy pożyteczne w żywności -biologiczne metody utrwalania zywności | 2 |
| T-L-4 | Mikroflora zepsucia | 8 |
| T-L-5 | Mikroorganizmy wskaźnikowe - dopuszczalne kryteria oznaczanie w zywności | 4 |
| T-L-6 | Wpływ wybranych czynników zewnątrz i wenątrzśrodowiskowych stosowanych w przetwórstwie zywności na możliwości wzrostowe mikoorganizmów | 4 |
| T-L-7 | wpływ konserwantów na mozliwości wzrostowe bakterii i grzxybów mikroskopowych w zywnosci | 2 |
| T-L-8 | Izolacja i identyfikacja wybranego patogena w zywności zgodnie z obowiązującymi normami. | 2 |
| 30 | ||
| wykłady | ||
| T-W-1 | Żywność jako nośnik róznych znaczeniowo grup mikroorganizmów. | 4 |
| T-W-2 | Mikroorganizmy pożyteczne i szkodliwe w srodowisku produkcji żywności. | 2 |
| T-W-3 | Wpływ czynników srodowiskowych na przezywalnośc mikroorganizmów w srodowisku żywności. | 2 |
| T-W-4 | Wzrost bakterii, czas 1 generacji - aspekt praktyczne. | 2 |
| T-W-5 | Uszkodzenia subletalne, sposoby bakterii na przeżycie. | 2 |
| T-W-6 | Mikroflora zepsucia - związek z rodzajem surowca; mikroflora resztkowa | 4 |
| T-W-7 | Drobnoustroje wskaźnikowe- rodzaje, rola | 2 |
| T-W-8 | Zatrucia i zakażenia pokarmowe - statystyki epidemiologiczne | 2 |
| T-W-9 | Żródła i drogi przenoszenia patogenów | 2 |
| T-W-10 | Bakterie chorobotwórcze w żywności, charakterystyka wybranych patogenów, mechanizm chorobotwórczości | 4 |
| T-W-11 | Toksynotwórczośc mikroorganizmów | 2 |
| T-W-12 | Choroby wirusowe przenoszone droga pokarmową | 2 |
| 30 | ||
Obciążenie pracą studenta - formy aktywności
| KOD | Forma aktywności | Godziny |
|---|---|---|
| laboratoria | ||
| A-L-1 | Uczestnictwo w zajęciach | 45 |
| A-L-2 | Studiowanie literatury | 5 |
| A-L-3 | Przygotowanie opracowań wyników doświadczeń | 10 |
| 60 | ||
| wykłady | ||
| A-W-1 | uczestnictwo w zajęciach | 30 |
| A-W-2 | Praca własna - studiowanie literatury | 30 |
| 60 | ||
Metody nauczania / narzędzia dydaktyczne
| KOD | Metoda nauczania / narzędzie dydaktyczne |
|---|---|
| M-1 | Wykład informacyjny |
| M-2 | Konwersatoria |
Sposoby oceny
| KOD | Sposób oceny |
|---|---|
| S-1 | Ocena formująca: Okresowa ocena osiągnięc studenta - testy czastkowe |
| S-2 | Ocena podsumowująca: Koncowa ocena nabytej wiedzy z zakresu mikrobiologii zywności |
Zamierzone efekty kształcenia - wiedza
| Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
|---|---|---|---|---|---|---|
| MS_1A_C8_W01 Student zna fachowa terminologie mikrobiologiczna i ma wiedzę na temat rozwoju mikrobiologii zywności. | MS_1A_W03 | P1A_W05 | C-1 | T-W-2 | M-1 | S-1, S-2 |
| MS_1A_C8_W02 Student ma podstawową wiedzę dotyczącą: zalezności miedzy rodzajem srodowiska zywności a składem jakościowym i ilościowym jej mikroflory, mozliwych źródeł zanieczyszczeń mikrobiologicznych zywności, dróg przenoszenia mikroorganizmów | MS_1A_W04 | P1A_W01, P1A_W04, P1A_W05 | C-1 | T-W-6, T-W-9, T-W-12, T-W-10, T-W-1 | M-1 | S-1, S-2 |
| MS_1A_C8_W03 Student ma podstawowa wiedzę dotyczącą patogenów człowieka przenoszonych droga pokamrową, zna ich rodzaje, przynalezność systematyczną, wymogi wzrostowe, patogenność oraz metody wykrywania obecności i ilosciowego oznaczania | MS_1A_W07 | P1A_W04, P1A_W05, P1A_W07 | C-1 | T-W-4, T-W-6, T-L-5, T-L-8, T-L-3, T-W-10, T-W-2, T-W-8, T-L-2, T-W-11, T-L-7, T-L-6, T-W-9, T-W-12, T-W-3, T-W-5, T-L-4, T-W-1, T-L-1, T-W-7 | M-1, M-2 | S-1, S-2 |
| MS_1A_C8_W04 Ma podstawową wiedze dotycząca związku między obecnością przedstawicieli okreslonych grup mikroorganizmów a jakością/trwałością oraz bezpieczeństwem zdrowotnym zywności | MS_1A_W10 | P1A_W04 | C-1 | T-W-2, T-W-6, T-W-9, T-L-6, T-W-12, T-W-1, T-W-7, T-W-4, T-W-5, T-L-4, T-W-11, T-L-1, T-L-7, T-W-8, T-W-3, T-L-2, T-W-10, T-L-3, T-L-5, T-L-8 | M-1, M-2 | S-2, S-1 |
Zamierzone efekty kształcenia - umiejętności
| Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
|---|---|---|---|---|---|---|
| MS_1A_C8_U01 Student potrafi wyszukiwać i wykorzystywać dostępne informacje na temat nowych mikroorganizmów w środowisku zywności | MS_1A_U01 | P1A_U02, P1A_U03, P1A_U07 | C-1 | T-W-11, T-L-3, T-L-2, T-W-8, T-W-2, T-W-9, T-L-6, T-W-10, T-W-4, T-W-5, T-W-12, T-L-4, T-L-7, T-W-3, T-W-6, T-L-1, T-W-7, T-W-1, T-L-5, T-L-8 | M-1, M-2 | S-2, S-1 |
| MS_1A_C8_U02 Student umie poszerzać wiedzę z zakresu mikrobiologii zywności poprzez korzystanie z bibliotecznych internetowych baz danych | MS_1A_U03 | P1A_U03, P1A_U11 | C-1 | T-W-5, T-L-1, T-W-4, T-W-12, T-W-2, T-L-5, T-W-7, T-W-1, T-W-8, T-L-6, T-L-3, T-W-3, T-W-9, T-L-2, T-L-4, T-L-7, T-W-11, T-W-6, T-L-8, T-W-10 | M-2, M-1 | S-2, S-1 |
| MS_1A_C8_U03 Student posługuje się poprawnym nazewnictwem binominalnym mikroorganizmow istotnych w ocenie jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego zywności i umie je oznaczać w zywności. | MS_1A_U04 | P1A_U06 | C-1 | T-W-2, T-W-3, T-W-11, T-W-1, T-L-7, T-L-4, T-W-10, T-L-2, T-W-4, T-L-1, T-W-7, T-W-8, T-W-9, T-L-6, T-L-5, T-L-8, T-W-12, T-L-3, T-W-6, T-W-5 | M-1, M-2 | S-2, S-1 |
| MS_1A_C8_U04 Student potrafi izolować z zywności różne bakterie i grzyby mikroskopowe i dokonac ich identyfikacji | MS_1A_U07 | P1A_U01, P1A_U06 | C-1 | T-W-1, T-W-5, T-W-10, T-L-1, T-W-12, T-W-7, T-W-11, T-L-6, T-L-8, T-W-8, T-L-3, T-W-4, T-L-5, T-L-7, T-L-2, T-W-9, T-W-3, T-W-2, T-L-4, T-W-6 | M-1, M-2 | S-2, S-1 |
| MS_1A_C8_U05 Potrafi użyc podstawowych narzędzi badawczych i zastosować własciwe techniki w analizie mikrobiologiocznej zywnosci | MS_1A_U08 | P1A_U01 | C-1 | T-L-7, T-W-6, T-W-5, T-L-1, T-L-3, T-W-3, T-L-8, T-L-5, T-L-4, T-W-2, T-L-6, T-W-9, T-W-1, T-W-12, T-L-2, T-W-10, T-W-4, T-W-11, T-W-8, T-W-7 | M-2, M-1 | S-2, S-1 |
| MS_1A_C8_U06 Potrafi określić własciwy zakres badań mikrobiologicznych oraz dobrac metody analityczne oceny jakości mikrobiologicznej konkretnego typu produktu | MS_1A_U13 | P1A_U04, P1A_U06 | C-1 | T-W-11, T-L-1, T-W-9, T-L-4, T-L-6, T-W-6, T-L-3, T-W-4, T-W-7, T-L-5, T-W-8, T-L-7, T-W-12, T-W-10, T-L-8, T-W-5, T-W-3, T-W-2, T-W-1, T-L-2 | M-2, M-1 | S-1, S-2 |
Zamierzone efekty kształcenia - inne kompetencje społeczne i personalne
| Zamierzone efekty kształcenia | Odniesienie do efektów kształcenia dla kierunku studiów | Odniesienie do efektów zdefiniowanych dla obszaru kształcenia | Cel przedmiotu | Treści programowe | Metody nauczania | Sposób oceny |
|---|---|---|---|---|---|---|
| MS_1A_C8_K01 Student ma świadomość zagrożeń wynikających z obecności mikroorganizmów w zywności | MS_1A_K01 | P1A_K01, P1A_K05, P1A_K07 | C-1 | T-W-10, T-W-11, T-W-8, T-L-6, T-L-7, T-L-1, T-W-1, T-W-5, T-W-12, T-L-4, T-W-7, T-L-8, T-W-4, T-L-5, T-W-2, T-W-9, T-L-2, T-L-3, T-W-3, T-W-6 | M-2, M-1 | S-2 |
| MS_1A_C8_K02 Student ma świadomość wazności przestrzegania zasad etyki zawodowej | MS_1A_K02 | P1A_K04 | C-1 | T-W-12, T-L-7, T-L-4, T-W-2, T-L-1, T-W-11, T-W-3, T-L-6, T-W-6, T-L-5, T-W-8, T-W-7, T-L-8, T-L-3, T-L-2, T-W-9, T-W-1, T-W-10, T-W-5, T-W-4 | M-2, M-1 | S-2 |
| MS_1A_C8_K03 Pracując na "żywym materiale mikrobiologicznym" student ma świadomość odpowiedzialności za własna pracę | MS_1A_K03 | P1A_K02, P1A_K03 | C-1 | T-W-12, T-L-5, T-L-3, T-W-11, T-L-8, T-W-3, T-W-5, T-L-2, T-W-9, T-L-6, T-L-4, T-W-10, T-L-7, T-W-6, T-W-8, T-W-4, T-W-1, T-L-1, T-W-2, T-W-7 | M-1 | S-2 |
| MS_1A_C8_K04 Pracujac na "żywym materiale" student jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo pracy własnej i innych. Umie postepowac w stanach zagrożenia | MS_1A_K04 | P1A_K06 | C-1 | T-L-6, T-W-11, T-W-7, T-W-5, T-W-6, T-W-8, T-L-1, T-W-3, T-W-4, T-L-4, T-L-7, T-W-9, T-L-3, T-L-2, T-W-2, T-L-5, T-W-12, T-W-1, T-W-10, T-L-8 | M-1 | S-2 |
Kryterium oceny - wiedza
| Efekt kształcenia | Ocena | Kryterium oceny |
|---|---|---|
| MS_1A_C8_W01 Student zna fachowa terminologie mikrobiologiczna i ma wiedzę na temat rozwoju mikrobiologii zywności. | 2,0 | nieznajomośc podstawowej terminologii mikrobiologicznej, binominalnego nazewnictwa waznych gatunków mikroorganizmów, brak wiedzy na temat istotnych faktów w rozwoju mikrobiologii; |
| 3,0 | istotne luki w znajomość terminologii mikrobiologicznej i faktów dotyczących kroków milowych w jej rozwoju | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | biegła znajomośc fachowej terminologii mikrobiologicznej oraz istotnych dla rozwoju mikrobiologii faktów | |
| MS_1A_C8_W02 Student ma podstawową wiedzę dotyczącą: zalezności miedzy rodzajem srodowiska zywności a składem jakościowym i ilościowym jej mikroflory, mozliwych źródeł zanieczyszczeń mikrobiologicznych zywności, dróg przenoszenia mikroorganizmów | 2,0 | nie potrafi wskazać zalezności pomiędzy rodzajem surowca/produktu a składem jakościowym i ilościowym mikroflory. nie wie skąd pochodzi mikrobiologiczne zanieczyszczenie żywności |
| 3,0 | potrafi wskazać źródła zanieczyszczeń mikrobiologicznych zywności nie potrafi okreslić zwiazku między rodzajem surowca/produktu a składem jakościowym i ilościowym mikroflory | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ma uporządkowana wiedze na temat mozliwych żródeł obecnosci mikroorganizmów w zywności, mozliwych dróg przenoszenia, rożnic w obrazie mikrobiologicznym związanych ze specyfiką surowca/produktu | |
| MS_1A_C8_W03 Student ma podstawowa wiedzę dotyczącą patogenów człowieka przenoszonych droga pokamrową, zna ich rodzaje, przynalezność systematyczną, wymogi wzrostowe, patogenność oraz metody wykrywania obecności i ilosciowego oznaczania | 2,0 | nie rozumie związku między źródłem pochodzenia a obecnością patogena w żywności; nie zna możliwych dróg przenoszenia okreslonych patogenow do zywnosci |
| 3,0 | ma ograniczoną wiedzę na temat źródeł i dróg przenoszenia bakterii chorobotwórczych | |
| 3,5 | ma wiedzę dotyczącą źródeł i dróg przenoszenia bakterii chorobotworczych najczęściej łaczonych z przypadkami zakażeń/zatruć pokarmowych | |
| 4,0 | ma wiedzę dotyczącą źródeł i dróg przenoszenia patogenów ujmowanych w statystykach epidemiologicznych | |
| 4,5 | potrafi wskazac mozliwe źródła i drogi przenoszenia wiekszości poznanych mikroorganizmów chorobotwórczych | |
| 5,0 | potrafi wskazać możliwe źródła i drogi przenoszenia wszystkich omawianych patogenów | |
| MS_1A_C8_W04 Ma podstawową wiedze dotycząca związku między obecnością przedstawicieli okreslonych grup mikroorganizmów a jakością/trwałością oraz bezpieczeństwem zdrowotnym zywności | 2,0 | |
| 3,0 | ma cząstkową wiedzę na temat patogenów i mikroorganizmów zepsucia, ich charakterystyki i wpływu na trwałość i bezpieczeństwo zdrowotne zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | potrafi wymienic i scharakteryzować mikroorganizmy zepsucia i wyjasnic wpływ takiej obecnosci na jakość i trwałość produktu; wie które patogeny obecne w zywności i w jakim przypadku stanowic moga zagrożenie dla zdrowia konsumenta |
Kryterium oceny - umiejętności
| Efekt kształcenia | Ocena | Kryterium oceny |
|---|---|---|
| MS_1A_C8_U01 Student potrafi wyszukiwać i wykorzystywać dostępne informacje na temat nowych mikroorganizmów w środowisku zywności | 2,0 | |
| 3,0 | potrafi znaleźć podstawowe informacje na tremat nowych mikoorganizmow w żywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ||
| MS_1A_C8_U02 Student umie poszerzać wiedzę z zakresu mikrobiologii zywności poprzez korzystanie z bibliotecznych internetowych baz danych | 2,0 | |
| 3,0 | potrafi korzystać z podstawowych baz danych | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ||
| MS_1A_C8_U03 Student posługuje się poprawnym nazewnictwem binominalnym mikroorganizmow istotnych w ocenie jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego zywności i umie je oznaczać w zywności. | 2,0 | nie zna poprawego nazewnictwa mikroorganizmów i nie wie które i jak oznaczać w zywności |
| 3,0 | zna nazewnictwo i metody oznaczania w zywności tylko niektórych mikroorganizmów | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | posługuje się poprawnym nazewnictwem mikrorganizmów istotnych dla jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego zywności i potrafi oznaczać je w zywności | |
| MS_1A_C8_U04 Student potrafi izolować z zywności różne bakterie i grzyby mikroskopowe i dokonac ich identyfikacji | 2,0 | Nie potrafi izolować mikroorganizmów z żywnosci ani ich zidentyfikować |
| 3,0 | wie jak izolować mikroorganizmy z zywności ale nie potrafi ich zidentyfikowac | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | wie jak izolować i identyfikować rózne mikroorganizmy w zywności | |
| MS_1A_C8_U05 Potrafi użyc podstawowych narzędzi badawczych i zastosować własciwe techniki w analizie mikrobiologiocznej zywnosci | 2,0 | nie potrafi stosować właściwych technik analitycznych w ocenie jakości mikrobiologicznej żywności |
| 3,0 | potrafi zastosować proste narzędzia i techniki badawcze w badaniu mikrobiologicznym zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | swobodnie posługuje sie sprzętem badawczym i stosuje właściwe metody w analizie mikrobiologicznej zywności | |
| MS_1A_C8_U06 Potrafi określić własciwy zakres badań mikrobiologicznych oraz dobrac metody analityczne oceny jakości mikrobiologicznej konkretnego typu produktu | 2,0 | |
| 3,0 | ma problemy z określeniem zakresu wymaganych analiz mikrobiologicznych w odniesieniu do konkretnych grup towarowych | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | potrafi określić właściwy zakres badań mikrobiologicznych i rozumie związek między typem produktu a wymogami dotyczącymi poziomu dopuszczalnego zanieczyszczenia |
Kryterium oceny - inne kompetencje społeczne i personalne
| Efekt kształcenia | Ocena | Kryterium oceny |
|---|---|---|
| MS_1A_C8_K01 Student ma świadomość zagrożeń wynikających z obecności mikroorganizmów w zywności | 2,0 | |
| 3,0 | nie zna wszystkich zagrożeń wynikających z obecności okreslonych mikroorganizmów w zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ||
| MS_1A_C8_K02 Student ma świadomość wazności przestrzegania zasad etyki zawodowej | 2,0 | |
| 3,0 | nie zna wszystkich zagrożeń wynikających z obecności okreslonych mikroorganizmów w zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ||
| MS_1A_C8_K03 Pracując na "żywym materiale mikrobiologicznym" student ma świadomość odpowiedzialności za własna pracę | 2,0 | |
| 3,0 | nie zna wszystkich zagrożeń wynikających z obecności okreslonych mikroorganizmów w zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 | ||
| MS_1A_C8_K04 Pracujac na "żywym materiale" student jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo pracy własnej i innych. Umie postepowac w stanach zagrożenia | 2,0 | |
| 3,0 | nie zna wszystkich zagrożeń wynikających z obecności okreslonych mikroorganizmów w zywności | |
| 3,5 | ||
| 4,0 | ||
| 4,5 | ||
| 5,0 |
Literatura podstawowa
- Libudzisz Z., Kowal K., Żakowska Z. (red.), Mikrobiologia techniczna tom 1 Mikroorganizmy i środowiska ich występowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2009, pierwsze, Czyt. WNoŻiR
- Salyers A.A., Whitt D.D. (red.), Mikrobiologia. Różnorodność, chorobotwórczość i środowisko., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2010, pierwsze, dodruk, Wyp. Ku Słońcu 140
- Szewczyk E.M. (red.), Diagnostyka bakteriologiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2011, pierwsze, dodruk, Czyt. WNoŻiR
- Błażejak St., Gientka I. (red.), Wybrane zagadnienia z mikrobiologii żywności, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2010, pierwsze, czyt. WNoŻiR
- Daczkowska-Kozon E., Dąbrowski W., Mikrobiologia żywności: skrypt do ćwiczeń z mikrobiologii żywności cz 1, Wydaw. AR, Szczecin, 2003, czwarte, Czyt. WNoŻiR
- Żakowska Z., Stobińska H., Mikrobiologia i higiena żywności, Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź, 2000
Literatura dodatkowa
- Nicklin J., Graeme-Cook K., Killington R., Mikrobiologia. Krótkie wykłady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012, drugie, poprawione i unowocześnione, dodruk, Czyt. WNoŻiR
- Jałosińska M., Mikrobiologia żywności, Wydawnictwo Format AB, Warszawa, 2006, pierwsze
- Gawęcki J.,Libudzisz Z. (red.), Mikroorganizmy w żywności i żywieniu, Wydawnictwo Uniwersytety Przyrodniczego, Poznań, 2010, trzecie, Czyt. WNoŻiR
- Kunicki-Goldfinger W., Życie bakterii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, siódme, zmienione, dodruk, Wyp. Ku Słońcu 140